Бид Lemon Press Talk-ийн ээлжит дугаараараа энэ оны онцлох сэдвүүдийн нэг болсон Хөгжлийн банкны талаар ярилцахаар Хөгжлийн банкны Гүйцэтгэх захирал Н.Мандуулыг урьж оролцуулсан билээ. Тухлан сууж уншина уу.

Q: Хөгжлийн банкны зорилго, чиг үүрэг юу вэ? Ер нь яах гэж байгуулсан, ямар учиртай банк вэ?

A: Хөгжлийн Банкны тухай ойлголт Дэлхийн II дайны дараагаас санхүүгийн тогтолцоо дахин шинэчлэгдсэнтэй холбоотойгоор эрчимтэй хөгжиж эхэлсэн. Одоогийн байдлаар дэлхий дээр 550 гаруй Хөгжлийн гэсэн тодотголтой банкны институт үйл ажиллагаа явуулдаг. Бидний сайн мэдэх EBRD, ADB ч мөн нэг төрлийн Хөгжлийн банкны чиг үүрэгтэй банкнууд юм. 

Улс орнуудын туршлагаас харахад Герман, Япон зэрэг улсууд Хөгжлийн банкныхаа бодлогод суурилж дайны дараах эдийн засгаа сэргээсэн. Түүнчлэн Хятад, Солонгос зэрэг улсууд ч мөн Хөгжлийн банкандаа тулгуурлаж том төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлсэн байдаг. 

Харин манай улсын хувьд 2007 оноос Хөгжлийн банкны тухай судалж, 2011 онд Хөгжлийн банкийг байгуулж, 2012 оноос үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн. Гол зорилго нь улсын эдийн засгийг тэлэх, хөгжлийн томоохон төслүүдийг санхүүжүүлэх явдал юм. Тодруулбал, хэтэрхий том төсөвтэй, эрсдэлтэй төслүүдийг хувийн хэвшил дангаараа хариуцан хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй байдаг учир арилжааны банкнуудаас санхүүжилт авах хэцүү. Хөгжлийн банк нь иймэрхүү асуудал дээр бусад банк санхүүгийн байгууллагатай хамтарч улс орны дэд бүтцэд хамааралтай төслүүдийг хэрэгжүүлэхийн тулд байгуулагдсан. Одоо ч гэсэн энэ зорилго өөрчлөгдөөгүй байгаа. 

Q: Хөгжлийн банкны дотоод бүтэц зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны талаар ойлгомжтойгоор тайлбарлавал? 

A: Хөгжлийн банк 11 дэх жилдээ үйл ажиллагаагаа явуулж буй. Энэ хооронд хэд хэдэн өөрчлөлтүүд орсон. Сүүлийн 1 жилийн хугацаанд шинээр зээл гаргах боломжгүй байгаа тул өмнөх зээлүүдийн эргэн төлөлтийг сайжруулах болон банкныхаа бүтэц зохион байгуулалтыг эрсдэлийг удирдахад чиглүүлэн ажиллаж байна. Бид Хөгжлийн банкны тухай хууль буюу үндсэн 1 хуулийг мөрдөж ажилладаг. Үүнд зааснаар Хөгжлийн банк нь ганц зээл биш, худалдааны санхүүжилт, хөрөнгө оруулалт, баталгаа, баримтат зээл гэх мэтийг гаргах нь нээлттэй. Гэхдээ эдгээр санхүүжилтийг ашигласан туршлага байхгүй байна. 

Түүнчлэн Хөгжлийн банк нь 2 охин компанитайгаар үйл ажиллагаа явуулдаг,

Дүгнэхэд, Хөгжлийн банк нь 11 жилийн хугацаанд нийт ₮7.5 их наядтай тэнцэхүйц хэмжээний зээлийг 3 мянга орчим төсөл, арга хэмжээнд олгожээ. Одоогийн байдлаар Хөгжлийн банкны нийт актив ₮2.9 их наяд бөгөөд өнгөрсөн сард 66 зээлдэгчтэй байсан бол одоо 56 зээлдэгчтэй байна. 

Q: Таныг ажлаа авснаас хойших 1 жил гаруйн хугацаанд шинээр зээл олгогдсон уу? 

A: Ажлаа авсны дараа Монголбанкнаас шалгалт хийгдэж, Хөгжлийн банканд акт тавьсан. Уг шалгалтаар Хөгжлийн банкны өнгөрсөн оны эцэс дэх ₮3.2 их наядын активын ₮1.8 их наяд нь чанаргүй зээл гэсэн дүгнэлт гаргаж үүнтэй дүйцүүлэн ₮755 тэрбумын эрсдэлийн сан байгуулах акт хийсэн. Яг энэ нөхцөлд банкны хувьд цаашдаа ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй бөгөөд Монголбанкны шаардлагын дагуу ямар нэгэн шинээр зээл олгох бололцоогүй. Тиймээс бид гэрээний дагуу хүлээсэн үүргээ биелүүлж, тодорхой санхүүжилт олгоод явж байна. Ямар нэгэн шинээр олгосон зээл байхгүй. 

Q: Зээл олгох процесс тэр дундаа зээл олгох шийдвэр ямар шат дамжлагыг дамжиж, гардаг вэ?

A: Хөгжлийн банкны тухай хууль анх 2011 онд батлагдсан бөгөөд тус хуулийн хүрээнд УИХ, ЗГ нь Хөгжлийн банкны санхүүжүүлэх төсийг сонгон, шийдэж, Хөгжлийн банк тэрхүү шийдвэрийн дагуу судалгаа хийн зээл олгож ирсэн. Харин 2015, 2016 онуудад тодорхой шалгалтууд хийгдэж, зээлийн активын чанар муудсан, томоохон төслүүдийн эргэн төлөлт бүрхэг болсон тул Хөгжлийн банкийг мэргэжлийн түвшинд, хараат бус байдлаар ажиллуулах дүгнэлт гаргасан. Үүний дагуу 2017 онд Хөгжлийн банкны шинэчилсэн найруулга гарч, ЗГ-ын оролцоогүйгээр төлөөлөн удирдах зөвлөл болон гүйцэтгэх удирдлага санхүүжилтийн шийдвэрийг гаргах зохицуулалт хийгдсэн. 

Гэхдээ энэ нь ч бас тийм ч оновчтой шийдвэр байгаагүй гэж санагддаг. Улсын хөгжилтэй холбоогүй, арилжааны банкаар олгогдохоор зээлүүдийг гаргасан тохиолдол ч бий. Тиймээс цаашид зээл олгохдоо УИХ хөгжлийн төсвийн ойлголтыг тодорхойлж, түүний тооцоолол, судалгааг Хөгжлийн банк хараат бусаар гаргаж, шийдвэрээ гаргах ёстой гэсэн хүсэлтийг ЗГ-т хүргэсэн. 

Q: Зээлийн нөхцөл, хугацаа, хүү олгогдох валют зэргийг яаж тогтоодог вэ? Өөр өөр байдаг уу, бүгд адил уу?

A: Хөгжлийн банкны зээлийн хүүгийн түвшнийг актив, пассивын удирдлагаар нь тогтоож ирсэн, одоо ч үүнийг мөрдөж буй. Энгийнээр тайлбарлавал, Хөгжлийн банкны эх үүсвэрийг гаднын улсаас татсан учир гаднаас авсан санхүүжилт, хугацаатайгаа уялдуулж олгох зээлийнхээ валют хугацаа, хүүгээ тогтоодог. Гаднын валютаар авсан санхүүжилтээ дотоодын компаниудад зээлээр олгохдоо тухайн валютаар нь олгосон тохиолдол бий. Энэ нь одоогийн валютын ханшны савлагаатай үед ААН-үүдэд дарамт болж байна. Тиймээс цаашид төгрөгөөр орлого ологч компанид төгрөгийн зээл олгож, ханшийн эрсдэлд оруулахгүй байх тал дээр анхаарах ёстой гэж үзэж байна.  

Q: Та энэ оны эхэнд Хөгжлийн банкны нөхцөл байдлыг олон нийтэд шууд зарласан. Энэ нь ямар шалтгаантай байсан бэ? Тухайн үеийн Хөгжлийн банкны нөхцөл байдлыг та дахин сануулбал…

A: Дээр дурдсанчлан 2021 оны сүүлээр Монголбанкны шалгалт дуусаж, акт тавьсан. Шалгалтын дагуу ₮755 тэрбумын эрсдэлийн сан байгуулахад Хөгжлийн банкны өөрийн хөрөнгө хүрэлцэхгүй хасах үлдэгдэлтэй болно. Нөгөө талдаа Монголбанкаас өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээг хамгийн багадаа 12% байх ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг. Энэ нь үндсэндээ дампуурсан гэсэн үг. Улмаар нөхцөл байдлын хүндрэл, олон жилийн чанаргүй зээл, түүний шүүхийн асуудал, ажилчдын дотоод асуудал, байнгын шалгалт, байцаалт, 180 гаруй зөрчил, 2023 оны 12 сард төлөх нийт $750 саяын өр төлбөр зэрэг маш олон асуудал үүссэн байсан. Тиймээс би 1-р сарын дундуур бүх зээлдэгчдийн мэдээллийг ил болгосон. Үүний үндсэн санаа бол Хөгжлийн банк бол арилжааны банк биш, Хөгжлийн банк төрийн нэрийн өмнөөс Монголд Улсын хөгжилд нэмэртэй төслүүдэд санхүүжилт олгосон, хэрэв эдгээр зээлүүд төлөгдөхгүй бол ЗГ бүх өрийг төлөх шаардлага үүсэх буюу татвар төлөгчдийн мөнгөөр төлөх болно гэдгийг ойлгуулах байсан. Түүнчлэн төрийн бүх мэдээлэл ил байх ёстой гэсэн утгаараа уг мэдээллийг ил болгосон. Цаашлаад Хөгжлийн банк дотроо төлөөлөн удирдах зөвлөлөө бүрэн сольж, дотоод мэдээллүүдээ цэгцэлж төрийн байгууллагуудад илгээх, хэвлэл мэдээлэлд үнэн зөв байр сууриа илэрхийлэх, зээлтэй компаниудтай уулзалт хийх зэрэг ажлууд хийгдсэн. 

Q: Өдийг хүртэл эргэн төлөлт хэр хийгдсэн бэ? Хэн төлж байна, хэн төлөхгүй байна вэ? 

A: Энэ оны 1 сарын 20-ноос хойших өнөөдрийг хүртэлх (2022/09/15) нийт эргэн төлөлт ₮634.6 тэрбумд хүрээд байна. Түүнчлэн хэд хоногийн өмнө 2 зээлдэгчийн асуудлыг шийдсэн бөгөөд тухайн 2 зээлдэгч бэлэн мөнгөөр зээлээ төлөх боломжгүй байсан учир үл хөдлөх хөрөнгөөр нь тооцож ₮86.6 тэрбум төгрөгийн үл хөдлөхийг Хөгжлийн банкны нэр дээр шилжүүлэн авсан. Бусад зээлийн эргэн төлөлт бэлэн мөнгөөр хийгдсэн ба эргэн төлөлтийг Монголбанканд төрийн тусгай дансанд байршуулж байна. Энэ нь олон нийтэд буруу ойлголт төрүүлэхгүй байх зорилготой юм. 

Q: Төрийн өмчит компаниудын эргэн төлөлт муу байгаа юу? Ямар салбарын зээлийн эргэн төлөлт муу байна вэ?

A: Яах вэ, өмчөөр нь хуваагаад үзвэл нийт зээлийн ⅓-ийг төрийн өмчит компанийн зээл эзэлж байна. Жишээ болгон дурдахад төрийн орон сууцын корпорац Хөгжлийн банкнаас зээл аван Буянт ухаа I, II орон сууцыг босгосон бөгөөд иргэдэд хөнгөлөлттэй үнээр болон төлбөрийн уян хатан нөхцөлөөр орон сууцаа худалдсан. Харин иргэдийн буцаан төлж буй төлбөр нь тус компанийн Хөгжлийн зээлийг төлөхөд хүрэлцдэггүй. Төрийн өмчит компаниудын хувьд энэ мэт олон жил бугшсан асуудал их бий. Дараагийн томоохон зээл бол Худалдаа хөгжлийн банктай хамааралтай QSC болон Хөтөл ХХК-нийн зээл юм. Энэ зээлийн нийт дүн ₮500 тэрбум орчим бөгөөд энэ нь олон жил хуримтлагдсан, яаж төлөх нь тодорхойгүй, дээрээс нь Эрдэнэтийн 49%-тай холбогдсон шийдэлгүй зээл. 

Дараагийн буюу 3 дахь том зээл бол хувийн хэвшлүүдэд олгосон зээл юм. Энэ төрлийн зээлийн зарим нь огт эргэн төлөгддөггүй бол зарим нь багахан дүнгээр хааяа эргэн төлөлт хийсэн байдалтай байдаг. Өнөөгийн байдлаас харахад ихэнх төлөлтийг хувийн хэвшлийн компаниуд хийсэн бөгөөд QSC-ийн зээл бүрэн төлөгдсөн. Төрийн өмчит компаниудын эргэн төлөлтөд дорвитой үр дүн гарахгүй байна. Тиймээс бид энэ сарын 30-наас өмнө энэ асуудлаа цэгцэл гэж тодорхой үүргүүдийг холбогдох сайдуудад өгсөн. Түүнчлэн бид яамнуудтай хамтран шийдэл гаргаж байна.   

Q: Төрийн өмчит компаниудын чанаргүй зээлийн үлдэгдэл хэд байгаа вэ? 

A: ₮550 тэрбумын зээл бий. 

Q: Энэ жил хэр их төлөлт хийгдэж байж Хөгжлийн банкны байдал дээшлэх вэ?

A: Бид оны эхэнд тооцоолол хийхэд 2022 оны эцэс гэхэд ₮1 их наядын эргэн төлөлт хийвэл Хөгжлийн банк хэвийн хэмжээнд очихоор байсан. Энэхүү зорилгодоо хүрэхийн тулд ажиллаад 2022 оны эхний хагаст Хөгжлийн банкны өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ 13%-д хүрсэн бөгөөд өмнө нь дурдсанчлан эргэн төлөлт ₮634.6 тэрбум болсон. Ингээд харахад оны эцэс гэхэд төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлэх магадлалтай байна. 

Q: Хөгжлийн банкны дараа, дараагийн алхам юу байх вэ?  

A: Бид энэ оныг дуустал эргэн төлөлтөд төвлөрч ажиллана. Оны эцэс гэхэд ₮1 их наядын эргэн төлөлт хийгдсэн байвал аудитад ороход ч дажгүй болно. Бид хагас жилийн байдлаар ч мөн аудит хийлгэсэн бөгөөд Хөгжлийн банкны зээлжих зэрэглэлийг хэвээр үлдээсэн. Харин ирэх жил үндсэн үүргээ хүлээж Шинэ сэргэлтийн төслүүдийн хүрээнд ажиллана. Ингэхдээ өмнөх алдаагаа давтахгүйгээр судалгаа, тооцоололтойгоор ажиллана. Дараагийн том ажил бол 2023 онд бондуудын эргэн төлөлт хийгдэнэ. Үүнд $500 саяын олон улсын бонд, ¥30 тэрбумын Самурай бонд багтаж байгаа бөгөөд Самурай бондын эргэн төлөлтийн мөнгийг бэлдсэн тул эргэн төлөлтөд асуудал гарахгүй. Харин олон улсын бондын эргэн төлөлтийн зарим хэсгийг бэлнээр төлж, зарим хэсгийг дахин санхүүжилтээр төлөхөөр төлөвлөж байна. 

Q: Economist Intelligence Unit-аас Монголын ойрын 3-4 жилд дефолтод орно гэж тооцоолсон. Та энэ тал дээр ямар бодолтой байгаа вэ? Монгол Улс ирэх жилүүдэд бондоо эргэн төлж чадах уу?

A: Иймэрхүү төрлийн судалгаа нь тухайн улсын долларын орох гарах урсгал дээр тулгуурлан дунд хугацааны таамгийг дэвшүүлдэг. Ирэх онд нэлээн том төлбөрийн асуудал байгаа. Тэгэхээр Хөгжлийн банк ЗГ-т ямар нэгэн дарамт учруулахгүйгээр $750 саяын өр төлбөрөө дангаараа хариуцан төлөхөөр төлөвлөж буй. ЗГ хувьд ч мөн дунд хугацаанд төлөх хэд хэдэн төлөлт бий. Тэгэхээр нөгөө талаас дунд хугацаанд орж ирэх гадаад валютын урсгалын харах хэрэгтэй. Тиймээс гадаад валютын орох урсгал дээр анхаарч, бодлого боловсруулах хэрэгтэй болов уу. Үүнд анхаарч чадвал ойрын жилүүдэд дефолтод орох асуудал үүсэхгүй болов уу гэж бодож байна. 

Q: Бондын эргэн төлөлтөд валютын өөрчлөлтийн нөлөө байгаа юу? Ямар зохицуулалт хийдэг вэ?

A: Бондын эргэн төлөлт гадаад валютаар хийгддэг тул үүнд маш сайн анхаарах ёстой. Иений хувьд сүүлийн үед нэлээд уналттай байгаа тул бид дансандаа иен хуримтлуулах ажил хийж байна. Ингэснээр эргэн төлөлтийн ханшийн дарамт харьцангуй бага болно. Харин доллар бол зөвхөн төгрөгийн эсрэг гэлтгүй бусад бүх улсын валютын эсрэг чангарч байна. Бид энэ асуудлыг шийдэхийн тулд свопууд хийгээд явж байгаа. Гэхдээ манай зах зээлд ханшийн удирдлагын хэрэгсэл байхгүй нь том асуудал болдог. Түүнчлэн гаднын хөрөнгө оруулагчид манай талын нөөц хэд вэ, үүнд төлбөрийн дарамт хэр их нөлөөлөх вэ гэдгийг хардаг. Тиймээс долларын дотогшлох урсгалаа сайжруулж чадвал энэ асуудлыг ч мөн шийднэ. 

Q: Хөгжлийн банкны ирээдүй танд хэрхэн харагдаж байна вэ? 

A: Бид Хөгжлийн банкны цаашдын үйл ажиллагаа, зохион байгуулалтад анхаараад явж байгаа. Ингэхдээ хэд хэдэн үе шаттайгаар ажиллах ёстой,

Цаашдын Хөгжлийн банкны оролцох ёстой зүйл бол дэд бүтцийн асуудал. Түүнчлэн гаднын экспорт руу чиглэсэн дэд бүтцийн асуудал хаягдаад байна. Ер нь цаашдаа Хөгжлийн банкны хувьд тухайн санхүүжүүлэх төсөл нь орлогын чадамжтай байхаас гадна Монгол Улсын хөгжлийн асуудлыг шийдсэн байх нь нэн чухал байна. 

Q:  Сүүлийн асуултаа асууя. Хөгжлийн банкны үйл ажиллагаанд тулгарч буй асуудал юу байна вэ?

A: Удирдлага, шийдвэр гаргалтын түвшингээ тодорхой болох нь чухал байна. Түүнчлэн манайд бүрэн хэмжээний судалгаа хийгдсэн, техник, эдийн засгийн үндэслэл нь чанартай төсөл байхгүй байна. Энэ нь Хөгжлийн банкны ажилд том саад болдог. Үүнийг шийдэхийн тулд тухайн төсөл хэрэгжүүлэгчтэй эхнээс нь тулж ажиллах ёстой гэж харж байна. Төгсгөлд нь хэлэхэд энэ асуудлыг сөхсөнөөс хойш 8 сар өнгөрөхөд харьцангуй сайн үр дүн гаргалаа. Гэхдээ ажил дуусаагүй байна. Түүнчлэн манай улсын шүүхийн систем удаашралтай байгаа нь ажлыг маш их удаашруулдаг. Энэ нь банк санхүүгийн салбарын зээлийн түвшнийг өндөр байхад нөлөөлж байна. Энэ бол бидний нийгмээрээ шийдэх ёстой асуудал.